• Ο κατακερματισμένος κόσμος μέρος 3ο

    Date: 2020.07.17 | Category: ΠΟΛΙΤΙΚΗ | Tags:

     

    Το ιαπωνικό μοντέλο της ομαλής πτώσης των τελευταίων 30ετών, είναι λίγο πολύ ο μπούσουλας που ακολουθεί το δυτικό κοσμοσύστημα, τόσο πριν, όσο και μετά την κρίση του 2008. Για τις πραγματικές ή φαντασιακές ελιτ το πλάνο ήταν η ομαλή μεταφορά του κέντρου του καπιταλιστικού κόσμου από τις ΗΠΑ στην Κίνα, την ίδια στιγμή που η δύση θα υποβαθμιζόταν αργά αλλά σταθερά. Αφηγήσεις όπως το great moderation και το elephant chart ήταν λίγο πολύ εκφάνσεις αυτής της αντίληψης. Το ίδιο συνέβη και με την απάντηση στην κρίση του 2008· οι ομοιότητες με την ιαπωνική “χαμένη 30ετία” είναι τόσο προφανείς που δεν έχουν διαφύγει της προσοχής ούτε αυτών των δύσμοιρων των ΜΜΕ.

     

     

    Kicking down the can

    Σε αντίθεση όμως με την ιαπωνική κοινωνία που λίγο πολύ έχει αποδεχθεί μοιρολατρικά την τύχη της 30 χρόνια τώρα και ούτε η φουκουσίμα δεν έδειξε να τους βγάζει από τον ύπνο, οι δυτικές κοινωνίες εμφάνισαν παρενέργειες στο ίδιο γιατρικό. 12 χρόνια τώρα ζούμε την ολοένα και μεγαλύτερη απονομιμοποίηση του δυτικού συστήματος· όχι από τη ρωσία ή την κίνα, αλλά από το ίδιο το εσωτερικό του. Η κατεδάφιση του γκλομπαλιστάν (ΑΚΑ μεταφορά του κέντρου στην κίνα) από έναν καραγκιόζη σαν τον τραμπ, δείχνει πόσο εύθραυστο και αναιμικό είναι αυτό το αιώνιο τώρα που ζούμε ως ΤΙΝΑ· δείχνει επίσης πως η τρίτη επιλογή που όλοι είχαμε συνηθίσει ως αιώνιο τώρα, δηλαδή το περίφημο kicking down the can, είναι μάλλον δεδομένο ότι δεν θα αντέξει τα 30 χρόνια που άντεξε στην ιαπωνία. Το status quo με λίγα λόγια πνέει ήδη τα λοίσθια. Σε αυτό το πλαίσιο ας εξετάσουμε δύο πιθανά ενδεχόμενα που ιστορικά έχουμε ξαναδεί.

    Το πρώτο το περιέγραψα λίγο στο δεύτερο μέρος αυτής της τριλογίας· είναι η διαδικασία που έφερε τους νεοφιλελέδες, από τα καταγώγια περιθωριακών σχολών όπως αυτή του σικάγο, στα σαλόνια της κεντρικής σκηνής. Με λίγα λόγια μια πολιτική αλλαγή που δεν θα αφορά ένα πολιτικό κόμμα αλλά το σύνολο του πολιτικού συστήματος· αν δεν αλλάξει όλο το πολιτικό σύστημα τότε η αλλαγή αυτή δεν θα συμβεί, ακριβώς όπως χρειάστηκε οι σοσιαλδημοκράτες να γίνουν φιλελέ εκσυγχρονιστές για να ολοκληρωθεί η αλλαγή στον προηγούμενο κύκλο. Το τι θα περιλαμβάνει μια τέτοια αλλαγή δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε ακριβώς, όπως δεν γνώριζε η θάτσερ και ο ρήγκαν τη μορφή που θα έπαιρνε το σύστημά τους τις εποχές που κυβερνούσαν. Ακριβώς επειδή δεν θα πρόκειται για παρθενογέννηση, το νέο σύστημα θα δανειστεί πολλά στοιχεία από το παλιό, με τον ίδιο τρόπο όπου και η νεοφιλελέ “ανεξάρτητες” κεντρικές τράπεζες, τα ίδια κευνσιανά κόλπα χρησιμοποίησαν για να διαχειριστούν την (μακρο)οικονομία. Αν το νέο σύστημα έχει πχ την κοινωνική μέριμνα ξανά στους στόχους του, αυτό δεν θα συμβεί επειδή θα δώσει την εξουσία στα σοβιέτ, αλλά πιθανότατα μέσω μιας απρόσωπης ψηφιακής κεντρικά ελεγχόμενης γραφειοκρατικής διαδικασίας.

    Δεν έχει νόημα να μιλάμε αυτή τη στιγμή για λεπτομέρειες· η εχθρότητα με την οποία αντιμετωπίζονται από τις σημερινές ελίτ παρόμοιες προσπάθειες, δείχνει ότι δεν υπάρχει καμία τέτοια διάθεση. Δίκαια φωνάζει ο βαρουφάκης πως αυτό είναι το πιο ομαλό μοτίβο για κάποιου είδους επιβίωση του υπάρχοντος συστήματος, αν και βρίσκεται καταδικασμένος στο 3% από τις ίδιες του τις αντιφάσεις. Στις ΗΠΑ, οι μεταρρυθμιστικές υποσχέσεις του τραμπ ή του σάντερς, αντιμετωπίζονται από το βαθύ κράτος ως ιερόσυλες κι επιμένω πως δεν υπάρχει πιο ξεκάθαρη διατύπωση αυτού του πράγματος από την υποψηφιότητα biden. Το ίδιο βλέπουμε και στην ΕΕ όπου κάθε υπόσχεση για μία ελάχιστη κίνηση προς αυτή την κατεύθυνση, έρχεται αντιμέτωπη με τη διπλάσια προσπάθεια για τη διατήρηση του στάτους κβό. Αυτό δεν σημαίνει πως όλα αυτά δεν μπορούν να αλλάξουν, αλλά ότι δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή καμία δυναμική για μια ομαλή μετάβαση σε ένα νέο σύστημα, μια νέα μορφή ισορροπίας.

    Πράγμα που μας φέρνει στο δεύτερο ενδεχόμενο το οποίο περιέγραψα λίγο πολύ στο πρώτο μέρος της τριλογίας. Η κατάρρευση ενός συστήματος ως αποτέλεσμα της έλλειψης υπερασπιστών του. Πάλι το τι μορφή θα πάρει αυτό είναι ακόμα πιο δύσκολο να το προβλέψουμε. Μπορεί να πάρει τη μορφή μιας εμφύλιας διαμάχης, όπως διαφαίνεται αυτή τη στιγμή στις ΗΠΑ, ή μπορεί να πάρει την μορφή του κενού που άφησε η σοβιετική κατάρρευση στον τότε λεγόμενο “δεύτερο κόσμο”. Είναι προφανές πως αυτή θα είναι μια πιο χαοτική και βίαιη αλλαγή, όπως χαοτική και βίαιη ήταν η μετάβαση από τον κρατικό καπιταλισμό των σοβιετιών, στο δυτικό υπερ-φιλελέ μετασοβιετικό σύστημα. Παρότι αυτή η κατάσταση ανοίγει ένα σύμπαν από ετερόδοξες δυνατότητες μετασχηματισμού, το εύρος αυτού του σύμπαντος θα εξαρτάται τόσο από τις εσωτερικές όσο και από τις εξωτερικές δυνάμεις που εκείνη τη στιγμή θα επιβιώσουν της κατάρρευσης. Θα δώσω δύο παραδείγματα για να μην χαωνόμαστε με θεωρητικούρες.

    Η κατάρρευση του πολιτικού και οικονομικού κατεστημένου στην τουρκία το 1998-99 έφερε στον αφρό τους ισλαμιστές, μια εσωτερική πολιτική δύναμη (με λίγη βοήθεια από τους αμερικάνους), που προυπήρχε της κατάρρευσης. Οι ισλαμιστές δεν ήταν ο μικρός και αδιάφορος σύριζα του 2010, αλλά μια αξιόλογη πολιτική δύναμη που το παλιό σύστημα δεν της επέτρεπε να αναδυθεί. Ακόμα κι έτσι, προκειμένου να επιβιώσει του βαθέως κράτους, το ισλαμικό κόμμα του ερντογάν βασίστηκε στην συμμαχία για την ευρωπαϊκή πορεία της τουρκίας (μια εξωτερική δύναμη με λίγα λόγια)· αυτή η συμμαχία έφερε κοντά στο εσωτερικό τους ισλαμιστές, τους κούρδους και τους δυτικότροπους, κατά των καραβανάδων.

    Αντίθετα η κατάρρευση του SED στην ανατολική γερμανία το 1989 δεν ανέδειξε την εσωτερική, αλλά μια εξωτερική αντιπολίτευση· στις εκλογές του 1990 κέρδισε με απόλυτη πλειοψηφία ο συνασπισμός κομμάτων που στήριζε το δυτικο-γερμανικό χριστιανοδημοκρατικό CDU.

    Είμαι σίγουρος πως αν κοιτάξουμε σε άλλες σοβιετίες θα δούμε πιο ενδιάμεσες καταστάσεις από τις δύο “ακραίες” που περιέγραψα πιο πάνω, καταστάσεις όπου μικροί συριζαίοι παίρνουν αναπάντεχα την εξουσία και έρχονται στον αφρό για να εφαρμόσουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το πρόγραμμα της αμερικάνικης πρεσβείας. Καθώς η ελκτική δύναμη του εξωτερικού παράγοντα ήταν τόσο μεγάλη, το σύμπαν από εναλλακτικές δυνατότητες περιορίστηκε δραματικά. Σε αυτόν τον κανόνα υπάρχουν ελάχιστες εξαιρέσεις κι αυτές μισές.

    Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η τρανσδνιστερια (ανάμεσα στη μολδαβία και την ουκρανία), ένα ελάχιστα μικρό κρατίδιο κατάλοιπο της εσσδ, το οποίο κράτησαν διάφοροι μάγκες της σοβιετίας, όταν κατάλαβαν ότι οι ρεβιζιονιστικές και αποσχιστικές τάσεις έπαιρναν το πάνω χέρι (η μολδαβία ήταν κομμάτι των ηττημένων ρουμάνων στον πόλεμο). Επιβίωσε χάρη στην αντιπάθεια του κόκκινου στρατού για τους αποσχιστές (ολόκληρες σοβιετικές στρατιωτικές μονάδες που αποχωρούσαν από την ανατολική γερμανία μεταφέρθηκαν εκεί), τη βαριά της βιομηχανία και την συμπάθεια ουκρανών και ρώσων που τους θεωρούσαν δικούς τους. Η οδυσσός ήταν η φυσική τους διέξοδος προς τον κόσμο. Κράτησαν το δικό τους μπαϊράκι (ακόμα και το σφυροδρέπανο), αλλά ακόμα κι έτσι, οι τρανσδνιστέριοι τα τελευταία 10-15 χρόνια νιώθουν όλο και πιο αποκλεισμένοι καθώς η αμερικάνικη αυτοκρατορία επεκτείνεται προς την ανατολή (ειδικά μετά το τέλος της ουκρανικής ουδετερότητας).

    Άρα σε μια πιθανή κατάρρευση τύπου 1989, σε μια κατάρρευση δηλαδή όπου οι εσωτερικές πολιτικές δυνάμεις δεν θα μπορούν να συγκροτήσουν ικανή πρόταση εξουσίας, εγώ δεν βλέπω πουθενά να υπάρχει κάποια εξωτερική δύναμη ικανή να τραβήξει τα πράγματα προς μία κατεύθυνση. Οι κινέζοι -αν γλυτώσουν την κατάρρευση- ακόμα κι αν επιθυμήσουν να μπλεχτούν παραπάνω, δεν διαθέτουν ένα μοντέλο αντίστοιχα λαμπερό με τον 80s καπιταλισμό που είχαν να προσφέρουν οι δυτικοί στους σοβιετικούς (έστω και ως όνειρο). Ο κινέζικος καπιταλισμός μπορεί να μιλήσει μόνο σε ανερχόμενους εν δυνάμει δυτικούς καταναλωτές (γι’ αυτό και έχει επιτυχία στην αφρική), όχι σε ξεπεσμένους δυτικούς.

    Αυτό δεν σημαίνει ότι θα έρθει ο mad max, το zombie apocalypse ή κάποια άλλη αντίστοιχη δυτική ναρκισσιστική φαντασίωση· σημαίνει ότι κατά πάσα πιθανότητα οι απαντήσεις που θα δώσει η κάθε χώρα που καταρρέει θα είναι πιο πολύχρωμες από τη μονομπλόκ απάντηση των σοβιετιών μετά το 1989. Και αλίμονο για όποιον δεν κατάλαβε ότι ο στενός κορσές του ευρώ και της ΕΕ έπνιξε κάθε χώρα που δεν μπορούσε να προσαρμοστεί σε αυτόν (και μαντέψτε, ο κορσές κατασκευάστηκε μόνο για το γερμανικό νούμερο).

     

     

    Και τα μικρά ανθρωπάκια

    Ένα από τα πιο φοβιστικά κομμάτια της ιστορίας του κορονογιού είναι ότι έδειξε πόσο κατακερματισμένος είναι ο κόσμος μας και οι άνθρωποι μέσα σε αυτόν. Η σχεδόν ενστικτώδης και πλήρης υποταγή σε κρατικά μέτρα που ούτε το πιο δικτατορικό καθεστώς δεν θα μπορούσε να επιβάλει, δεν δείχνει τόσο την ισχύ του κράτους, αλλά την ανυπαρξία εναλλακτικών κοινωνικών δομών. Είμαστε όλομόναχοι και ο καθένας μας συνομιλεί απευθείας με την γραφειοκρατία. Όταν συμβαίνει κάτι που μας υπερβαίνει, κοιτάμε την γραφειοκρατία και περιμένουμε να μας σώσει· διότι τελικά το φλογοβόλο του μασκ δεν ήταν το κατάλληλο εργαλείο για την περίσταση. Κι αν τελικά η γραφειοκρατία μας αφήσει να ψοφήσουμε? Αυτό είναι το ερώτημα που νομίζω ανέπτυξα στο πιο σημαντικό από τα άρθρα μου για τον κορονογιό· αυτή ήταν ειρωνικά και η εμπειρία των σοβιετικών πολιτών στην κατάρρευση. Ενώ ήταν έτοιμοι να θυσιάσουν την ελευθερία τους και υποταχθούν σε μια νέα κρατική δομή με αντάλλαγμα το δυτικό όνειρο, η κρατική δομή τους έδειξε με εκπληκτική σαφήνεια ότι τους έχει ξε-γραμμένους.

    Οι σοβιετίες, ως μοντέρνα κοινωνικά κατασκευάσματα, ανταγωνίζονταν κάθε εναλλακτική κοινωνική δραστηριότητα έξω από τους κομματικούς μηχανισμούς θεωρώντας την περιττή ή επικίνδυνη. Το αποτέλεσμα ήταν σχεδόν ίδιο με την κοινωνία που έφτιαξε η θατσερική εποχή· άτομα αποκομμένα από κάθε κοινωνική σύνδεση· θα τολμούσα να πω ότι ο δυτικός φιλελευθερισμός κατάφερε και πήγε ένα βήμα παραπέρα. Οι ίδιοι οι συγγενικοί δεσμοί είναι πιο διαλυμένοι σήμερα απ’ ότι στον σοβιετικό κόσμο. Αυτή η έλλειψη κοινωνικών δομών -ακριβώς όπως έδειξαν και οι σοβιετίες- δεν σημαίνει αυτόματα και πίστη των ατόμων στη γραφειοκρατία. Η απόσταση μεταξύ της πλήρους κυριαρχίας και ανυπαρξίας για πρόσωπα σαν τον χαρδαλιά και τον τσιόδρα, είναι πιο λεπτή κι από τσιγαρόχαρτο και κάτι μου λέει πως το ερχόμενο φθινόπωρο και ο χειμώνας είναι πολύ πιθανό να μας το δείξουν.

    Όταν έρθει η στιγμή της κατάρρευσης, τα γκρουπούσκουλα που ακόμα φαντασιώνονται την κατάληψη των ανακτόρων θα γίνουν αδιάφορα από το ίδιο το βάρος της επιτυχίας τους. Αυτή την εμπειρία είχαν τόσο οι αναρχίζοντες του δεκέμβρη του 2008 στην ελλάδα, όσο και οι αντιφρονούντες ανατολικογερμανοί που μαζεύονταν στις εκκλησίες (διότι ήταν ο μόνος τόπος που το κόμμα επέτρεπε συνελεύσεις). Όταν η συνέλευση των 30 ατόμων μαζέψε 300 ή 600 άτομα, ούτε ο στάλιν ο ίδιος να κατέβαινε από τους ουρανούς δεν θα μπορούσε να τους κάνει ζάφτι.

    Ακόμα και οι καραβανάδες δεν θα είναι ικανοί να κρατήσουν τις ισορροπίες. Όχι μόνο διότι η εθνική ιδεολογία είναι πια κενή περιεχομένου, αλλά διότι πότε ήταν η τελευταία φορά που κάποιος καραβανάς διοίκησε κάτι παραπάνω από μια χούφτα ανάμικτων βαριεστημένων κληρωτών και εποπ? Η αποτυχία των καραβανάδων στην τουρκία και την ΕΣΣΔ (με το ψευτοπραξικόπημα κατά του γέλτσιν) είναι νομίζω καλοί οδηγοί.

     

     

    Με λίγα λόγια υποψιάζομαι ότι τα αποξενωμένα άτομα -κάθε άνθρωπος και μια νήσος- θα ελπίσουν να βρουν καταφύγιο στη μία ή την άλλη δομή εξουσίας ως νέοι δουλοπάροικοι για να καταλάβουν πως στην πραγματικότητα είναι υπεράριθμοι, σαν ξυλοκόποι που ο μπάμιας τους είπε να μάθουν να γράφουν κώδικα.