• Το τέλος του οικονομικού κύκλου (μέρος πρώτο)

    Date: 2019.10.09 | Category: OIKONOMIA | Tags:

    Η ιστορία και τα μήντια λατρεύουν τα γεγονότα ορόσημα κι αυτό σημαίνει ότι η κρίση του 2008 ξεκινάει επίσημα το σεπτέμβρη με την κατάρρευση της Lehman πχ, όμως στην ουσία η κρίση ξεκίνησε τουλάχιστον ένα χρόνο πιο πριν. Το διάσημο γεγονός, η κατάρρευση της Lehman, δεν ήταν παρά η διαπίστωση απ’ όλους πως η κρίση είχε έρθει κι ένα γεγονός που αργότερα θα καταλάβουμε πως ήταν προκατασκευασμένο. Για αρχή όμως λίγη προ-ιστορία από το μακρινό 2008.

     

     

    In a galaxy far far away

    Οι ΗΠΑ και ο παραφουσκωμένος τραπεζασφαλιστικός τομέας της στηρίζονταν σε 5 μεγάλες εταιρίες· η κατάρρευση της πρώτης από αυτές ήρθε στις αρχές του 2008 και δεν κουνήθηκε φύλο. Όταν έκλεινε η Bear Sterns έγινε προφανές πως κανείς δεν θα ερχόταν να τη σώσει. Τα μήντια αναπαρήγαγαν την ιστορία πως η Bear Sterns ήταν το πιο κωλόπαιδο των 5 που δεν συμμετείχε στη διάσωση του LTCM το 1998 κι άρα οι υπόλοιποι την “τιμώρησαν” με το να την αφήσουν να καταρρεύσει. Η ιστορία ήταν σχετικά πιστευτή· σε μια αγορά που συρρικνωνόταν, κάποιος πρέπει να μείνει χωρίς καρέκλα. Όμως αυτή η πτώση της αγοράς και η έλλειψη εμπιστοσύνης που δημιουργούσε ήταν προφανές πως δεν θα σταματούσε εκεί. Για 9 μήνες όλοι του χώρου ζούσαν λίγο πολύ με το δάχτυλο στη σκανδάλη, αλλά τίποτα δεν τους προετοίμασε για το γεγονός που ήρθε το σεπτέμρβη. Εκεί, το “βαθύ κράτος” του οικονομικού κατεστημένου αποφάσισε (όπως φάνηκε αργότερα) να δημιουργήσει ένα γεγονός το οποίο θα έκανε 2 πράγματα ταυτόχρονα. Θα συρρίκνωνε τις υπόλοιπες 4 μεγάλες εταιρίες σε 2 και ταυτόχρονα θα κινητοποιούσε το κράτος να παρέμβει για “σώσει” τον τραπεζασφαλιστικό τομέα, αυτό που έγινε γνωστό εκείνη την εποχή ως too big to fail (πολύ μεγάλο για να το αφήσουμε να καταρρεύσει).

    Η συρρίκνωση ήταν μια λογική κίνηση σε μια υπερφουσκωμένη αγορά, αλλά δεν υπήρχε κανένας λόγος να γίνει με ένα big bang όπως έγινε. Όλοι ακούσαμε για το σκάσιμο της Lehman Brothers, αλλά σχεδόν κανείς δεν κατάλαβε ότι η έτερη καταδικασμένη του χώρου, η Meril Lynch απορροφήθηκε αθόρυβα σε μια βραδιά από την Bank of America. Ο πανικός που σκόρπισε η κατάρρευση μιας τόσο μεγάλης εταιρίας με πολλά διεθνή πλοκάμια, ήταν αρκετός για να συμβούν δύο πράγματα. Να παγώσει η διατραπεζική αγορά -αν έκλεισε μια τόσο μεγάλη εταιρία, κανείς δεν ήταν ασφαλής και άρα γιατί να του δανείσεις χρήματα έστω και για ένα βράδυ- και να αρχίσουν να παρεμβαίνουν οι κεντρικές τράπεζες προκειμένου να σώσουν τον τομέα που τα σκάτωσε.

    Το γεγονός όμως καθεαυτό της κατάρρευσης της Lehman απλά επιβεβαίωσε και στον τελευταίο κοινό θνητό πως ένα μεγάλο κακό συνέβη στην οικονομία και άρα ο νεο-εκλεγμένος ομπάμα έπρεπε σώνει και καλά να δράσει, διότι too big to fail. Το σχέδιο διάσωσης το όποιο αργότερα καταλάβαμε ότι έγινε το pattern του νέου οικονομικού κύκλου, σήμαινε λίγο πολύ έναν σοσιαλισμό για πλούσιους. Με διάφορα τερτίπια για τα οποία σας έχω πρίξει τα παπάρια για το πως λειτουργούν σε παλιότερες εποχές, το κράτος πρόσφερε άπειρο χρήμα στον τραπεζασφαλιστικό τομέα. Στην αρχή με τη δικαιολογία της “σωτηρίας”, μετά με την δικαιολογία της “ανάπτυξης” (τα γνωστά σε όλους μας QE). Αυτό δημιούργησε τον νέο οικονομικό κύκλο που λίγο πολύ ζούμε μέχρι σήμερα και έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Το χρήμα έγινε πολύ πιο σπάνιο για τους κοινούς θνητούς, εκτός από τους λίγους εκείνους τους οποίους ακούμπησε το μαγικό ραβδάκι. Γι’ αυτούς το χρήμα έγινε τόσο άπλετο που δεν ήξεραν τι να το κάνουν και άρχισαν να προσπαθούν να το “επενδύσουν”. Στην αρχή πλημμύρισε με χρήμα το αρκετά ρηχό χρηματιστήριο εμπορευμάτων και διάφορους εξωτικούς τομείς σε αναπτυσσόμενες οικονομίες οι οποίες δεν είχαν τόσο μεγάλη έκθεση στον πυρήνα της κρίσης. Η τουρκία, η βραζιλία, η νότιος αφρική ήταν μερικούς από τους πρόσφατα κερδισμένους, αλλά όλες αυτές οι αγορές ήταν πολύ ρηχές για την ποσότητα του χρήματος που πρόσφεραν τα κράτη και οι κεντρικές τους τράπεζες με αποτέλεσμα λίγο πολύ να πλυμμηρίσουν, με λίγα λόγια να μην έχει νόημα να επενδύεις πια εκεί.

    Καθώς όμως ο χρόνος περνούσε και ο χρηματασφαλιστικός τομέας (για συντομία τον λέμε FIRE sector Finance, Insurance, Real Estate) κάλυπτε τις τρύπες του και ξανακέρδιζε την εμπιστοσύνη των αγορών (αφού πια το κράτος και η κεντρική τράπεζα εγγυόταν τόσο τη λειτουργία όσο και τα κέρδη του), οι “επενδύσεις” δηλαδή η τοποθέτηση αυτού του άπλετου χρήματος, άρχισε να κατευθύνεται πίσω στις δυτικές οικονομίες. Η πλημμύρα του χρήματος γι’ αυτούς τους λίγους, είχε ως αποτέλεσμα να μπουκώσουν όλες οι παραδοσιακές επενδύσεις που ακόμα είχαν ουσία και άρα να προσφέρουν μηδενικές ή αρνητικές αποδόσεις όπως σήμερα βλέπουμε να συμβαίνει με τα επιτόκια των καταθέσεων. Για τους λίγους τυχερούς αυτό το σημείο είχε ήδη έρθει από το 2013-15. Το χρήμα όμως ακόμα έρεε και κάπου έπρεπε να διοχετευθεί.

    Το νέο όχημα γι’ αυτόν τον κύκλο δεν ήταν άλλο από τις startup, με λίγα λόγια εταιρίες που τα οικονομικά τους δεδομένα δεν σου έδιναν κανένα λόγο να επενδύσεις σε αυτές, αλλά την ίδια στιγμή τις στούμπωναν με χρήμα με την ελπίδα πως κάποια στιγμή στο μέλλον, με το μαγικό άγγιγμα της τεχνολογίας θα μετατρέπονταν από κολοκύθες σε πρίγκιπες σαν την amazon, την ebay και τη google. Άλλωστε το χρήμα γι’αυτούς του λίγους όπως είπαμε ήταν τόσο άπλετο που δεν είχε καμία αξία με λίγα λόγια είχε κατατραφεί από τον πληθωρισμό (απλά όχι για εμάς τους υπόλοιπους όπου συνέχιζε να είναι σπάνιο). Δεν είναι τυχαίο πως το αμερικάνικο χρηματιστήριο βρίσκεται αυτή τη στιγμή σε επίπεδα σχεδόν διπλάσια απ’ ότι πριν την κρίση του 2008 και κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί πως η αμερικάνικη οικονομία είναι διπλάσια καλύτερα από τι το 2006-2007.

     

     

    The Gig Economy

    Αυτή η φάση το τέλος της οποίας ζούμε σήμερα ήταν γεμάτη παρατσούκλια. Ονομάστηκε the gig economy, οι εταιρίες ονομάστηκαν μονόκεροι και όλοι όσοι είχαν χρήματα έπρεπε με κάποιο τρόπο να επενδύσουν σε αυτό το “μέλλον”. Το βασικό της χαρακτηριστικό ήταν ένα τεράστιο και μεγαλειώδες misallocation of capital, με λίγα λόγια “επενδύσεις” σε μεγάλες οικονομικές μαύρες τρύπες οι οποίες ποτέ δεν θα μπορούσαν να βγάλουν κέρδη, πόσο μάλλον να αυγατίσουν τα λεφτά που επενδύθηκαν σε αυτές. Τα περισσότερα από τα ονόματα που ακούσατε τα τελευταία 10 χρόνια ως μεγάλες εταιρίες ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. H Tesla, η Netflix, η Airbnb, η Wework, η Über και ένα σωρό από άλλες εταιρίες που σήμερα θεωρούμε τεράστια πουλέν, δεν είναι παρά μαύρες τρύπες που επιζούν, όσο υπάρχει αρκετή ρευσότητα στην αγορά.

    Όπως συμβαίνει σε κάθε καπιταλιστικό κύκλο λίγο πολύ, τα πουλέν αυτού του κύκλου δεν είναι παρά ανακύκλωση κάποιων βασικών οικονομικών ιδεών σε ένα νέο περιτύλιγμα για να φαντάζουν μοναδικά. Με τον ίδιο τρόπο που η φούσκα του Real Estate το 2007 δεν ήταν παρά μια πολύ κλασική φούσκα που ο νεκρός Minski μπορούσε να περιγράψει από τον τάφο του, το gig economy χρησιμοποιεί το πιο βασικό τρυκ της τραπεζικής. Πάρτε χαρτί και μολύβι και αρχίστε να κρατάτε σημειώσεις.

    Οι περισσότερες από τις εταιρίες μονόκερους λειτουργούν με βάση την παραλαγή του ίδιου τραπεζικού τρυκ. Η παραδοσιακή τραπεζική στη βάση της δεν είναι παρά η τέχνη του να δανείζεσαι βραχυχρόνια με χαμηλά επιτόκια και να δανείζεις μακροχρόνια με υψηλότερα επιτόκια. Με λίγα λόγια παίρνεις χρήμα με 2% και δανείζεις με 6%· αυτή η διαφορά του 4% ονομάζεται το spread και -μόλις αφαιρέσεις το κόστος λειτουργίας σου- είναι το κέρδος σου. Το πρόβλημα σε αυτή την τέχνη (πριν οι τράπεζες μεταμορφωθούν σε ζόμπι το 2008) ήταν το λεγόμενο ρίσκο μεταξύ των βραχυχρόνιων καταθέσεων και των μακροχρόνιων δανείων. Αν δεν υπολόγιζες σωστά αυτό το ρίσκο, κινδύνευες όχι μόνο να μην βγάλεις χρήματα αλλά και να κλείσεις. Οι σημερινές τράπεζες ως ζόμπι δεν έχουν τέτοιο φόβο, υπάρχουν απλά επειδή το κράτος και οι κεντρικές τράπεζες τις αφήνουν να υπάρχουν, με λίγα λόγια δεν διατρέχουν τέτοιους κινδύνους γιατί η παραδοσιακή τραπεζική έχει πάψει να λειτουργεί εδώ και πολλά χρόνια.

    Όμως οι τσαρλατάνοι της νέας οικονομίας χρησιμοποίησαν το ίδιο βραχυχρόνιο-μακροχρόνιο τρυκ για να φτιάξουν τους χάρτινους κολοσούς τους. To shale gas boom στις ΗΠΑ, η über (και τα παρακλάδια της), η airbnb (και τα παρακλάδια της), η netflix, η tesla και η Wework, υποσχέθηκαν λίγο πολύ το ίδιο πράγμα προκειμένου να λάβουν την πλημμύρα του χρήματος που τις κρατούσε στην επιφάνεια. Με λίγα λόγια οι επενδυτές αναλάμβαναν το ρίσκο ανάμεσα στο αυτή τη βραχυχρόνια-μακροχρόνια ψαλίδα. Το τυράκι γι’ αυτό το ρίσκο και το snakeoil που πουλούσαν δεν ήταν άλλο από την εκρηκτική ανάπτυξη τους. Το ποσοστό μαγικής σως και snakeoil αλλάζει από περίπτωση σε περίπτωση, όπως και η μορφή που παίρνει αυτό το ρίσκο. Πχ μαγαζιά όπως η über και η airbnb υπόσχονται στους επενδυτές τους πως το ρίσκο δεν θα το αναλάβουν μόνοι τους αλλά θα το μοιραστούν με τους χρήστες της πλατφόρμας, ενώ μαγαζιά όπως η Wework, το shale gas και η netflix, ρίχνουν το βάρος του ρίσκου στους επενδυτές.

    Όλοι όμως βασίζουν την ύπαρξή τους στο πως καταφέρνουν να κοροϊδέψουν τους βραχυχρόνιους επενδυτές τους για τις μακροχρόνιες συνέπειες του ρίσκου. Όπως και στην παραδοσιακή τραπεζική η όλη δυσκολία βρίσκεται στο να αποτιμήσεις το ρίσκο στο μακροχόνιο επίπεδο. Σε περίπτωση που νομίζετε ότι μιλάμε για κάτι καινούργιο να πούμε εδώ πως και στη φούσκα του 2007-08 η βασική δουλειά των τραπεζιτών ήταν να πουλήσουν προϊόντα στα κορόιδα όπου το μακροχρόνιο ρίσκο βρίσκεται θαμμένο στο μέλλον. Είτε παίρνατε ένα στεγαστικό δάνειο, είτε αγοράζατε δομημένα ομόλογα, αυτό που κάνατε είναι να πέσετε θύματα ενός προϊόντος όπου το ρίσκο του είναι κρυμμένο στο μέλλον.

    Άρα η απόκρυψη του ρίσκου είναι μια πολύ συνηθισμένη τέχνη στον καπιταλισμό και από αυτή την άποψη δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο. Ακόμα και σε τομείς που φαίνονται στιβαροί και παραδοσιακοί όπως το shale gas, δεν είναι παρά ένα τρυκ του πως να αποκρύψεις το γεγονός ότι στο τέλος του ουράνιου τόξου δεν υπάρχει μαγικό πουγκί με χρυσές λίρες. Το να βγάζεις και να πουλάς πετρέλαιο είναι μια παραδοσιακή δραστηριότητα μεν και μάλιστα, αφού πουλάς το προϊόν σημαίνει ότι παίρνεις και χρήμα, αλλά η δομή του shale gas είναι τέτοια όπου πρέπει συνεχώς να επενδύεις σε νέα πηγάδια καθώς αυτά που ανοίγεις στερεύουν γρήγορα και άρα η πιθανότητα να βγάλεις κέρδη (η ψαλίδα που λέγαμε) στενεύει επικίνδυνα ακόμα και με μηδενικά επιτόκια δανεισμού.

    Η über και η airbnb από την άλλη βασίζονται πολύ όχι μόνο στο πως θα κοροϊδέψουν τους επενδυτές τους, αλλά και τους ίδιους τους χρήστες τους με αυτό το βραχυχρόνιο-μακροχρόνιο κόλπο, καθώς μεγάλο κομμάτι της μακροχρόνιας επένδυσης το έχουν αναλάβει οι ίδιοι οι χρήστες που έχουν αγοράσει το βασικό asset που είναι το αυτοκίνητο ή το σπίτι. Το τρυκ βρίσκεται στο ότι με δέλεαρ το βραχυχρόνιο κέρδος της μίσθωσης, οι χρήστες “επενδυτές” δεν θα υπολογίσουν σωστά τα μακροχρόνιο κόστος. Κι ενώ στο αυτοκίνητο είναι σχετικά εύκολο να καταλάβεις το κόστος χρήσης, απόσβεσης, απαξίωσης, επισκευών κλπ σε ένα διάστημα 3-4 ετών (και υπάρχουν ήδη αρκετοί που έβαλαν κάτω τα κόστη και έδειξαν ότι ακόμα και στις πιο καλές από τις αγορές της über συμφέρει οριακά), στην περίπτωση των σπιτιών είναι πολύ πιο δύσκολο, ακριβώς διότι πολύ άνθρωποι τα σπίτια δεν τα βλέπουν ως καθαρές εμπορικές επενδύσεις. Ήδη η φράση “μα αφού το έχω και κάθεται”, λειτουργεί υπέρ της airbnb.

     

     

    Και το τέλος του κύκλου.

    Καθώς όπως είπαμε το αμερικάνικο χρηματιστήριο βρίσκεται σε στρατοσφαιρικές αποτιμήσεις, βασικό μέρος της απόδειξης της επιτυχίας αυτών των μονόκερων είναι η εισαγωγή τους σε αυτό με τις λεγόμενες IPO (Initial Public Offering, αρχική προσφορά μετοχών προς το κοινό). Η εισαγωγή στο χρηματιστήριο είναι βασικό τυράκι για τους αρχικούς επενδυτές καθώς τους υπόσχεται ότι θα πάρουν πίσω μέρος της επένδυσής τους καθώς θα βρεθούν άλλα κοροϊδα να αναλάβουν το ρίσκο και άρα είναι βασικό κομμάτι του πακέτου υποσχέσεων που προσφέρουν αυτές οι εταιρίες όσο ακόμα είναι startup. Από την άλλη μεριά, τα νέα κορόιδα για να αγοράσουν αυτές τις μετοχές που προσφέορυν οι παλιοί επενδυτές, θα πρέπει να περιμένουν κάποιο είδος κέρδος, με λίγα λόγια η τιμή της μετοχής να ανέβει σε σχέση με τα χρήματα που αυτοί πρόσφεραν.

    Από αυτή την άποψη η φετινή χρονιά μας δείχνει λίγο πολύ το τέλος αυτού του οικονομικού θαύματος. Η εισαγωγή στο χρηματιστήριο της über και της δίδυμης lyft δεν έφερε τα αναμενόμενα κέρδη στα νέα κορόιδα (οι τιμές των μετοχών τους διαπραγματεύονται χαμηλότερα από την αρχική τιμή εισαγωγής τους), κάτι που οδήγησε στην αποτυχία εισαγωγής της Wework. Με λίγα λόγια αν εταιρίες όπου το μακροχρόνιο ρίσκο το μοιράζονται με τους πελάτες τους δεν τα πηγαίνουν καλά στο υπερφουσκωμένο χρηματιστήριο, τότε το ενδιαφέρον για εταιρίες σαν την WeWork που το ρίσκο βαρύνει εξ’ολοκλήρου τους επενδύτες δεν είναι καθόλου σεξυ πια.

    Η wework είναι μια εταιρία που νοικιάζει βραχυχρόνια γραφεία σε εταιρίες και ιδιώτες πελάτες, προσπαθώντας να διαχειριστεί το μακροχρόνιο ρίσκο της κατοχής τέτοιων γραφείων, πρόκειται δηλαδή για μια πολύ πιο παραδοσιακή εταιρία real estate με ένα βασικό τουίστ. Πως αυτή η “παραδοσιακή” εταιρία ξοδεύει λίγο πολύ 2 δολάρια για κάθε δολάριο που κερδίζει από τις βραχυχρόνιες ενοικιάσεις, όχι ακριβώς κελεπούρι ακόμα και για το μεγαλύτερο fanboi της νέας οικονομίας και επισκέπτη κάθε TEDx από καταβολής του θεσμού 🙂

    Η αποτυχία της wework θα εξηγηθεί λίγο πολύ με όρους οριακότητας. Δηλαδή πράγματι η wework είναι μια εταιρία που το παράκανε, αλλά η über και η airbnb και η tesla και δεν ξέρω κι εγώ πια άλλη, είναι πολύ καλύτερες προτάσεις. Αυτό μπορεί να αποτελέσει ένα ανάχωμα για τους αγχωμένους επενδυτές αλλά όχι για πολύ, καθώς όλες οι παραπάνω εταιρίες δεν έχουν καταφέρει να βγάλουν κέρδη, άρα κάθε μήνας που περνάει, τρώνε από το κεφάλαιο των επενδυτών και χρειάζονται νέο. Ακόμα και εταιρίες που βγάζουν επιφανειακά κέρδη όπως το shale gas και η netflix, στην ουσία έχουν κρύψει όλο το μακροχρόνιο ρίσκο λιγότερο ή περισσότερο επιμελώς. Οι “επενδύσεις” που έχει τάξει η netflix σε νέες παραγωγές είναι τόσο υψηλές που ο παραμικρός λόξιγκας στο growth story (στο ότι δηλαδή οι συνδρομητές της υπηρεσίας θα πολλαπλασιάζονται σαν τα μανιτάρια μετά τη βροχή) θα κάνει τους πάντες να τρέμει το φυλοκάρδι τους.

     

     

    Που πας ρε καραμήτρο

    Καπως έτσι βαδίζουμε στο τέλος του οικονομικού κύκλου ακόμα κι αν δεν έχει εμφανιστεί ακόμα ένα μεγάλο μπαμ αντίστοιχο της Lehman, κατασκευασμένο ή μη. Ήδη οι δύο μεγαλύτερες κεντρικές τράπεζες (FED, ECB) ανακοίνωσαν σχεδόν ταυτόχρονα νέα προγράμματα QE δηλαδή μαγικά ραβδάκια για λίγους τυχερούς και κανείς δεν νιώθει ιδιαίτερα ενθουσιασμένος, πόσο μάλλον ανακουφισμένος. Το πόσο αμήχανοι είναι όλοι φάνηκε από την προτροπή του ντράγκι προς τις κυβερνήσεις να αυξήσουν τις “επενδύσεις” με λίγα λόγια να αρχίσουν να καταρτίζουν ελλειματικούς προϋπολογισμούς. Στην περίπτωσης της ευρωζώνης όλοι ξέρουμε ότι αυτό είναι ανάθεμα, κάτι που απλά μας δείχνει ότι ο ντράγκι προσπαθεί να βγάλει τον κώλο του απέξω από τους θήτες του τέλους του οικονομικού κύκλου. Την ίδια στιγμή η μέρκελ, ή καλύτερα το φάντασμα που έχει αντικαταστήσει τη μέρκελ, προσπάθησε κι αυτή να βγάλει τον κώλο της απέξω, κατηγορώντας τη γερμανική αυτοκινητοβιομηχανία και τον τράμπ (ποιον άλλον) για τις δύσκολες μέρες που έρχονται. Και για να δείξει ότι ακούει τον ντράγκι -κι άρα δεν φταίει αυτή- υποσχέθηκε και 50δις πράσινες επενδύσεις στους πιστούς της γκρέτα που διαδήλωναν έξω από την πόρτα της. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και στις ΗΠΑ. Ο τραμπίκος κατηγορεί τον κεντρικό τραπεζίτη που αύξησε τα επιτόκια (στο ιλιγγιώδες 2,5-2,75-3 να το αφήσω, οοοοχι τράβα το πίσω καραμήτρο που πας) και ο κεντρικός τραπεζίτης τον εμπορικό πόλεμο με την κίνα.

    Ελπίζω να βλέπετε το μοτίβο σε σχέση με την προϊστορία του 2008. Όλοι προσπαθούν να πετάξουν την ευθύνη από πάνω τους, ενώ τα πράγματα βαλτώνουν και βουλιάζουν και κανείς δεν δείχνει να πηγαίνει προς καμία κατεύθυνση. Οπότε, για τους μεγάλους παίκτες ένα “γεγονός” που να κινητοποιήσει τους πάντες προς μια κατεύθυνση με επιτακτικό τρόπο θα ήταν καλοδεχούμενο να έρθει καθώς θα προσφέρει και το γνωστό αναπάντεχο άλλοθι για ότι κανείς δεν περίμενε να συμβεί κάτι τόσο δραματικό. Μέχρι στιγμής κανείς δεν φαίνεται να θέλει να πάρει την ευθύνη ακριβώς διότι αυτό το “γεγόνος” πέρα από το να επιβεβαιώσει σε όλους το τέλος του κύκλου θα δημιουργήσει τη δική του δυναμική για την οποία σε αντίθεση με το 2008, κανείς δεν είναι σίγουρος προς τα που θα κατευθυνθεί.

    Η εκλογή τραμπ και άνοδος των “λαϊκιστών” με λίγα λόγια περιπλέκει πολύ τα πράγματα καθώς η πραγματικότητα κατακερματίζεται· και σε μια κατακερματισμένη πραγματικότητα, ένα “γεγονός” μπορεί να έχει απρόβλεπτες ουρές. Εννοώ πραγματικά απρόβλεπτες κι όχι διαχειρίσιμα απρόβλεπτες όπως το σκάσιμο της ελληνικής φούσκας που ναι μεν κατέστρεψε τους πασόκους, αλλά σε τελική ανάλυση βρέθηκαν οι πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις για να κρατηθεί το μαγαζί στη σωστή πορεία με την “ενηλικίωση” του σύριζα.