• Η εποχή της σύγχυσης μέρος 1ο: η ευγενής τύφλωση της υπεροψίας

    Date: 2017.10.01 | Category: ΠΟΛΙΤΙΚΗ | Tags:

    Ένα από τα πολύ βασικά μοτίβα του σημερινού μας κόσμου είναι η φαντασίωση πως εμείς είμαστε οι φωτισμένοι μέσα σε μια θάλασσα άγνοιας· είναι η σιγουριά της νεωτερικότητας που νόμιζε πως είχε πιάσει τον πάπα από τ’ αρχίδια. Μια σιγουριά που ξεκινούσε από τα αριστερά και κατέληγε στα δεξιά του πολιτικού φάσματος και εκφραζόταν συχνά μέσω της θρησκείας της προόδου. Της μεταφυσικής πεποίθησης δηλαδή πως κάθε αύριο είναι πάντα καλύτερο από κάθε χθες.

     

     

    Το ξεχείλωμα των φωτισμένων.

    Παρότι η νεοτερικότητα έχει δεχθεί πολλά πλήγματα στην ιστορική της πορεία, παραμένει η κυρίαρχη αφήγηση του κόσμου μας, συγκρατούμενη με όλο και περισσότερα (και εμφανή) λαστιχάκια· λαστιχάκια που δεν προσφέρουν καμιά ιδιαίτερη αυτοπεποίθηση σε κανέναν ειλικρινή παρατηρητή.

    Την ίδια στιγμή η έγραμματη εκπαίδευση όλο και μεγαλύτερων κομματιών του πληθυσμού από τα τέλη του 19ου αιώνα, εξέθεσε τις κοινωνίες μας όλο και περισσότερο στην κεντρική αυτή αφήγηση· κι οι μορφωμένες ελιτ ένιωθαν πως έχαναν τη θέση τους στον κόσμο. Η αντίδραση σε αυτή την εκπαίδευση των μαζών, ήταν το κίνημα του μοντερνισμού στην τέχνη. Οι ελίτ προσπάθησαν να γίνουν πιο κρυπτικές, πιο δυσνόητες, παρά το γεγονός ότι όλοι μιλάγαμε θεωρητικά την ίδια γλώσσα.

    Δεν πρόκειται για κανένα μοναδικό φαινόμενο. Στην ύστερη ρωμαϊκή αρχαιότητα, όταν η κοινή ελληνική είχε γίνει η γλώσσα ολόκληρης της αυτοκρατορίας, υπήρξε ένα αντίστοιχο κίνημα που άρχισε να γράφει ξανά στην αττική διάλεκτο. Μια νεκρή διάλεκτος ξανάγινε της μόδας 600 χρόνια αργότερα, ακριβώς επειδή ο λαουτζίκος δεν μπορούσε να την καταλάβει. Και πρόκειται για μια μάλλον διαχρονική συνήθεια, καθώς όλοι είχαμε συμμαθητές που εκθείαζαν κάποιο συγκρότημα μόνο όσο αυτό παρέμενε άγνωστο.

    Στα οικονομικά το αντίστοιχο κίνημα ξεκίνησε ο κέυνς, φτιάχνοντας την ξεχωριστή κατηγορία των μακρο-οικονομικών που σε αντίθεση με τα μικρο-οικονομικά οι κοινοί θνητοί δεν μπορούσαν να καταλάβουν. Μια ιδέα που έκλεψε προφανώς από τη φυσική την εποχή που η κβαντομηχανική έκανε τα πρώτα της βήματα· διότι και η κβαντομηχανική ήταν ένα κομμάτι της φυσικής που δεν ήταν έτοιμοι να δεχθούν, όχι μόνο οι κοινοί θνητοί, αλλά ούτε ο ίδιος ο αϊνστάιν.

    Και πάλι όμως, αυτή η αποστροφή της ελίτ από την πλέμπα δεν ήταν κάτι καινούργιο. Η ιδέα μιας μικρής φωτισμένης μειονότητα μέσα σε μια θάλασσα βαρβάρων ήταν λίγο πολύ το ψωμοτύρι όλων των ιμπεριαλιστών που ξεχύθηκαν να κατακτήσουν εκπολιτίσουν τη γη. The white mans burden. Ήταν η ιδέα που κυριαρχούσε ακόμα και απέναντι στις ίδιες τις αδαείς μάζες που μιλούσαν την ίδια γλώσσα και είχαν το ίδιο χρώμα με εσένα κατά τη διάρκεια του γιακοβίνικου τρόμου.

    Αυτό που είναι ελαφρά καινούργιο σε όλη αυτή την ιστορία είναι ένα μικρό τουίστ. Η ιδέα αυτή εξαπλώθηκε σε πολύ πιο πλατιά στρώματα κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα· σιγά σιγά η φωτισμένη μειονότητα περικλείει όλο και περισσότερους. Όταν η άυαν ραντ, με περίσσιο ντραμακουνισμό, χύνει γράφοντας για το πως η φωτισμένη μειονότητα θα εγκαταλείψει τα εγκόσμια, βυθίζοντας τον κόσμο στην ανομία και την καταστροφή, έχει ήδη κάνει ένα μεγάλο νοητό άλμα σε σχέση με την εξίσου μεγάλη ντράμα κούιν λουί που νόμιζε πως προσωπικά μαζί του (άντε και μερικούς από την αυλή του), θα τελειώσει και ο κόσμος.

    Καταλαβαίνω πως το να κάνουμε πλάκα στις βρεφικές φαντασιώσεις μεγαλείου μερικών περίεργων, δεν είναι ακριβώς κάτι που θα μας κάνει σοφότερους. Εκτός κι αν ο κόσμος μας συγκροτείται πια από τέτοιες φαντασιώσεις.

     

     

    Ο δημόσιος λόγος της βρεφικής φαντασίωσης μεγαλείου.

    Σε περίπτωση που δεν πιάσατε ήδη την ειρωνεία, αυτή η φαντασίωση μεγαλείου είναι ενδημική όλο του νεοτερικού λόγου και όχι μόνο. Κάθε αποκαλυπτικός λόγος προσφέρει μια γνώση αποκλειστικά στους πιστούς του που οι υπόλοιποι δεν έχουν ακόμα ανακαλύψει. Μπορούμε να το ονομάσουμε και bug της αποκαλυπτικής παράδοσης των αβρααμικών θρησκειών. Η παλαιά διαθήκη είναι γεμάτη από τέτοιες ντράμα κούινς που “ο θεός τους είπε να κάψουν την πόλη τους” (λωτ), ή να φτιάξουν μια μεγάλη σχεδία γιατί ο θεός τους είπε ότι θα πνίξει τον κόσμο.

    Ήδη μπορώ να σκεφτώ ότι το ένα τρίτο από εσάς που με διαβάζετε θα σκέφτεται πως όλα αυτά είναι κατάλοιπα του παλιού κόσμου που τι να κάνουμε έχουν παραμείνει και στον καινούργιο· κι ότι αν καταφέρουμε να τα εξαλείψουμε, θα έρθει η ειρήνη επί γης και ο σοσιαλισμός. Είναι σαν το παλιό αστείο του Αινστάιν για την παγκόσμια σταθερά της βλακείας. Το οποίο είναι υπέροχο αν εξαιρέσουμε το γεγονός ότι οι περισσότεροι που το χρησιμοποιούν βγάζουν τον εαυτό τους απ’ έξω και θεωρούν πως το αστείο αφορά κάποιους άλλους 🙂

    Ζούμε μέσα σ’ έναν κόσμο όπου η ονείρωξη της άυαν ράντ και του λουί αποτελούν γενικό κανόνα της αυτο-εικόνας των ανθρώπων. Το θέμα το έχω ξαναπιάσει μαζί τα τα ζόμπι, αλλά φυσικά αυτό αποτελεί μόνο μια μικρή έκφανση του φαινομένου. Όπως και με την θρησκεία της προόδου, η ιδέα διαπερνά σχεδόν τα πάντα, ακόμα κι αυτά που δεν περιμένουμε. Δύο από τις βασικές δυστοπικές παρουσιάσεις της σημερινής κοινωνίας στη μαζική κουλτούρα, το matrix και το v for vendetta, παρότι μας λένε ότι ο κόσμος που ζούμε είναι χάλια και πρέπει να διαλυθεί, διατηρούν ακέραιη την φαντασίωση ότι αυτή η γνώση αφορά μια μικρή μερίδα ανθρώπων. Κι εσύ που έχεις πάρει το σωστό χάπι, μπορείς να δεις την πραγματικότητα.

    Πρόκειται για ένα τόσο κλασικό ρητορικό ή αν θέλετε λογοτεχνικό τέχνασμα που κανείς δεν του δίνει σημασία. Όχι μόνο γιατί είναι τόσο κλασικό, αλλά και γιατί είναι αποδεκτό από εμάς τους ίδιους. Φυσικά και ανήκουμε σε αυτή τη μικρή ελιτ των φωτισμένων που έχουν καταλάβει την πραγματική πραγματικότητα. Από τα πιο τελειωμένα φιλελέδια, μέχρι τους πιο αγνούς κουμουνιστές 🙂

     

     

    Το παράδοξο της θάλασσας των βαρβάρων

    Το αστείο του αινστάιν περί της απεραντότητας της ανθρώπινης βλακείας, αφήνει -από άποψη φυσικής πάντα- ένα περιθώριο να βγάλουμε την ουρά μας απέξω. Η βλακεία είναι απέραντη, αλλά μπορούν πάντα να υπάρξουν μερικοί θύλακες όπου η εντροπία είναι αρνητική. Στο τέλος θα κερδίσει βέβαια, αλλά για τα επόμενα 3-4δις χρόνια είμαστε εξασφαλισμένοι.

    Δυστυχώς το ίδιο δεν ισχύει για την παιδική φαντασίωση μεγαλείου που ορίζει τον κόσμο μας. Ο Λουί και ο Νόε θα μπορούσαν βάσιμα να ερίσουν πως μετά από αυτούς υπάρχει μόνο χάος και πως αυτοί είναι οι μόνοι ήλιοι που αντιστέκονται σε ένα σύμπαν άγνοιας και βαρβαρότητας. Η θέση τους στον κόσμο ήταν ανδιαμφισβήτητα κάπως μοναδική. Αλλά όταν αυτή η πεποίθηση είναι τόσο διαδεδομένη που αφορά τα περισσότερα κομμάτια του πληθυσμού, καταλαβαίνουμε όλοι ότι υπάρχει ένα πρακτικό πρόβλημα.

    Αν εμείς στο διαμερισματάκι μας φαντασιωνόμαστε πως είμαστε οι φανοί της γνώσης και όλοι οι άλλοι είναι κάτι μεταξύ white trash και rednecks, τότε τι είναι αυτό που μας κάνει τόσο ξεχωριστούς. Πρόκειται για ένα λογικό αδιέξοδο που, για να προσποιείσαι ότι δεν υπάρχει, χρειάζεται μεγάλη αυταπάρνηση. Με λίγα λόγια ξοδεύουμε πολύ ενέργεια για να κρατήσουμε αυτή την εμφανώς παράλογη φαντασίωση και αυτή η ενέργεια είναι που συμβάλει στην τύφλωσή μας.

     

     

    Mother’s little helper και οι βαθμοί της γνώσης

    Αρωγοί σε αυτή την ομολογουμένως δύσκολη θέση που βρισκόμαστε είναι όλος ο κόσμος εν χορώ. Όχι μόνο διότι αυτή είναι η στρατηγική επιλογή τους, αλλά διότι και οι ίδιοι είναι μαγεμένοι από την ίδια αφήγηση (αλλιώς δεν θα ήταν κυρίαρχη, έτσι δεν είναι?). Τα ΜΜΕ που ποτέ δεν πιστεύουμε, αλλά πάντα μας επηρεάζουν γιατί χτίζουν τις αντιλήψεις μας για τον κόσμο. Το μάρκετινγκ που μόνο να πουλήσει θέλει και γνωρίζει πως πουλάει περισσότερο αυτός που ακολουθεί την ίδια γραμμή· να χαϊδεύει τη φαντασίωση πως με το νέο smartphone θα “έχεις τον κόσμο στα χέρια σου”. Κι αν όχι όλο τον κόσμο, τουλάχιστον ένα ringtone θα μπορείς να το αλλάξεις.

    Πολλά έχουν γραφτεί για το echo chamber, τους αλγόριθμους του facebook κλπ κλπ κλπ, αλλά για να είμαι ειλικρινής νομίζω ότι υπερβάλουμε λίγο. Διότι δεν υπάρχει πιο ισχυρό κίνητρο από εμάς τους ίδιους που δεν αντέχουμε να μην φαντασιωνόμαστε ότι ελέγχουμε τα πάντα. Με διαφορετικούς βαθμούς ο καθένας, κι αυτό είναι μέρος του παιχνιδιού: ο χάκερ που έβαλε το τάδε λειτουργικό στο smartphone του, νιώθει σαφώς ανώτερος από τους υπόλοιπους κοινούς θνητούς που μοιράζονται τα εμαίλ τους και τις πιο κρυφές τους σκέψεις με τη google και την facebook· ο δημοσιογράφος που έχει διαβάσει ένα non-paper και γνωρίζει ότι το ελικόπτερο στα ήμια το έριξαν οι τούρκοι, επιβεβαιώνει και αυτός τη φαντασίωσή του πως πράγματι γνωρίζει περισσότερα· ακόμα και ο μπάρμαν που είδε ένα ξεχασμένο βράδυ τον τάδε πολιτικό να φεύγει από το μπάρ του χουφτώνοντας τον κώλο ενός τεκνού 8 χρόνια πριν αυτός γίνει πρωθυπουργός.

    Δεν υπάρχει για εμένα πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών των βαθμών γνώσης, από το παρανοϊκό εξάμηνο πριν την κωλοτούμπα του σύριζα. Μιλούσα με τόσους συριζαίους και όλοι έδειχναν να νομίζουν ότι ξέρουν την πραγματική πραγματικότητα, την ίδια στιγμή που αυτές οι “πραγματικότητες” συγκρούονταν μεταξύ τους. Όλη αυτή η αυταπάτη δεν θα μπορούσε να είναι δυνατή αν δεν υπήρχε εγκλωβισμένη σε όλους η κυρίαρχη φαντασίωση πως οι ίδιοι (άντε και οι φίλοι τους) κατέχουν μια γνώση ανώτερη από των υπολοίπων ανθρώπων (ακόμα και των συντρόφων τους).

    Στο σύριζα μια τέτοια παρανοϊκή κατάσταση, βγαλμένη από μυθιστόρημα του φίλιπ κ.ντίκ, ήταν εξαιρετικά εύκολο να στεριώσει καθώς τα μέλη του ήταν εκπαιδευμένα εδώ και χρόνια να βλέπουν τον κόσμο έτσι. Ως οι γνώστες και οι φορείς ενός μυστικού που ο υπόλοιπος κόσμος δεν έχει μάθει ακόμα. Αλλά ας μην γελιόμαστε, το ίδιο ισχύει παντού και η κρίση το κάνει εντυπωσιακά εμφανές.

    Το αν επιλέγουμε να το δούμε ή όχι, αν κάνουμε τον κόπο δηλαδή να ξύσουμε λίγο κάτω από την επιφάνεια, κρίνεται από την προσωπική μας περιέργεια, αλλά συνολικά κρίνεται από τον βαθμό κοινωνικής συναίνεσης που ισχύει στην κοινωνική ομάδα που ανήκουμε.

     

     

    Οι γερμανικές εκλογές και το τρισκατάρατο AfD…

    …δεν είναι παρά ένα υπέροχο και βολικό πασατέμπο. Μια μικρή αλλαγή στο εξίσου βαρετό αλλά εξίσου κοινωνικά αποδεκτό διαχρονικό ζήτημα του σημερινού καιρού. Είναι τόσο αστείος και άτσαλος ο βαθμός που πέφτουν όλοι από τα σύννεφα, που πρέπει να υπενθυμίζεις στον εαυτό σου συνέχεια πως η κοινωνική συναίνεση στη γερμανία είναι τόσο μεγάλη που οι περισσότεροι άνθρωποι πράγματι στεναχωριούνται που τα “άκρα” σήκωσαν κεφάλι. Όπως στην ελλάδα πράγματι αναρωτιούνταν που έχουμε φτάσει, όταν ο βουλγαράκης αποκάλυπτε πως οι αμερικάνοι παρακολουθούσαν ακόμα και το κινητό του πρωθυπουργού (χριστέ και παναγιά).

    Όταν θα βγει η μέρκελ να αναγγείλει τη μάχη κατά του “λαϊκισμού” για να ηγηθεί ενός ευρύ κυβερνητικού συνασπισμού κατά του καταραμμένου όφι, είμαι σίγουρος πως αρκετός κόσμος θα ξεφυσήξει με ανακούφιση. Μπορεί οι ίδιοι να μην μπορούν παρά να αλλάξουν το ringtone του smartphone τους, αλλά ελπίζουν τουλάχιστον αυτή η παράνοια που ζούμε να καταλαγιάσει λιγάκι. Άλλωστε όσο πιο μεγάλη η κοινωνική συναίνεση, τόσο πιο εύκολο να πέσει κάποιος από τα σύννεφα (και να συνεχίσει τη ζωή του με την όποια προτεινόμενη “λύση”)

     

     

    …και η κυρίαρχη αδυναμία

    Προσέξατε όμως πως παρότι φαντασιωνόμαστε πως είμαστε παντοδύναμοι, όλοι δημόσια μιλάνε για την πλήρη αδυναμία τους? Η αμυντική τακτική του σύριζα για την πετρελαιοκηλίδα, ήταν πως κάτι ιδιωτικές εταιρίες δεν έκαναν σωστά τη δουλειά τους και τι μπορεί να κάνει ο υπουργός? Να πάει να τη μαζέψει με τα χέρια του?

    Όταν η ελλάδα καιγόταν, έφταιγε ο στρατηγός άνεμος (ή αυτοί οι αναρχικοί). Όταν οι αμερικάνοι υπέκλεπταν τους πάντες, χρειάστηκε να εφευρεθεί το απόλυτο αμυντικό όπλο. Ήταν τόσο αθώος ο πρωθυπουργός, που υπέκλεπταν και το κινητό του ίδιου. Και για να μη νομίζετε πως αυτά συμβαίνουν μόνο στη χώρα της φαιδράς πορτοκαλιάς: ποιά νομίζεται πως ήταν η γερμανική απάντηση όταν αποκαλύφθηκε πως οι αμερικάνοι υποκλέπτουν τους πάντες με τη βοήθεια της γερμανικής υπηρεσίας πληροφοριών? Πως υπέκλεπταν και την ίδια τη μέρκελ, πράγμα που την μετατρέπει από πρωθυπουργό θύτη, σε ανίσχυρο θύμα. Τι να κάνει η κακομοίρα που καθόταν στο παράθυρό της και έβλεπε μιλούνια προσφύγων να έρχονται να της χτυπάνε την πόρτα? Να τους αφήσει να πεινάσουν? Να βάλει συρματοπλέγματα όπως έκανε αυτός ο άξεστος ακροδεξιός ούγγρος? Ή να στείλει τα ΜΑΤ να τους τσακίσουν όπως έκανε αυτός ο κομουνιστής τσίπρας?

    Πόσες φορές ακούσαμε για την αδυναμία του ομπάμα να κλείσει το γκουαντάναμο, να σταματήσει την ISIS, να ψηφίσει ένα δημόσιο σύστημα υγείας και μια άλλη ατελείωτη λίστα από υποσχέσεις που πολύ θα ήθελε, αλλά… Την ίδια στιγμή δεν είχε καμία δυσκολία να τυπώσει 4τρις και να τα προσφέρει στους πλούσιους, και να μετατρέψει σε failed state μισή ντουζίνα χώρες. Πως γίνεται αυτός ο παλιάτσος -που λέει πάντα ωραία αστεία- να είναι τόσο ισχυρός και τόσο αδύναμος ταυτόχρονα. Μήπως κι αυτός ξεγελάστηκε από το μάρκετινγκ και πήρε ένα smartphone και νόμιζε πως θα είχε “όλο τον κόσμο στα χέρια του”?

    Και οι άλλοι στην Ιαπωνία? Πώς μπορεί 5 χρόνια ένα από τα πιο προηγμένα cyber, hi-tech κράτη του κόσμου να μην μπορεί να τιθασεύσει μερικούς σκασμένους πυρηνικούς αντιδραστήρες που οι άξεστοι μπαμπουίνοι κομμουνιστές κατάφεραν 30 χρόνια νωρίτερα. Πώς γίνεται τα πιο προηγμένα ρομποτάκια του κόσμου, θαυμαστά παραδείγματα μικρογραφίας και τεχνολογικής ισχύος να κολυμπάνε στα ραδιενεργά νερά την ίδια στιγμή που κάθε τρεις και λίγο μια χαζή και τρισκατάρατη βαλβίδα ανοίγει αυθορμήτως και αμολάει στον ωκεανό τρισεκατομμύρια μπεκερέλ?

    Ίσως και να μπορούσαμε να τα καταπιούμε όλα αυτά, αν η γραμμή άμυνας δεν ήταν τόσο κακοραμμένη, όσο η φράση “μα το μπεκερέλ είναι μικρή μονάδα μέτρησης”. Ίσως αν ανήκαμε λίγο περισσότερο σε αυτή την μονίμως φευγαλέα κοινωνική ομάδα της συναίνεσης.